πολυθεϊσμός ή πολυθεΐα

Θρησκεία που βασίζεται στη λατρεία πολλών θεοτήτων. Ως θεότητες δεν νοούνται όλα τα υπερανθρώπινα ή εξωανθρώπινα όντα, που λατρεύουν οι διάφορες θρησκείες, αλλά μόνο μερικά απ’ αυτά, που διακρίνονται από ακριβή χαρακτηριστικά, τα oποία είναι: η αθανασία· το πολύπλοκο της μορφής, που τους προσδίδει μια ιδιαίτερη προσωπικότητα μέσω της οποίας ξεχωρίζουν το ένα από το άλλο· μια σφαίρα δράσης καθορισμένη όπως η προσωπικότητα· η ικανότητα να δρουν πάντοτε και παντού, στα όρια όμως της δικής τους σφαίρας δράσης. Κάθε θεότητα, που νοείται κατ’ αυτόν τον τρόπο, αντιπροσωπεύει ένα τομέα της πραγματικότητας, που ερμηνεύεται με τον ίδιο τρόπο πολιτιστικά, ταξινομείται και οργανώνεται σ’ ένα θρησκευτικό σύστημα. Και επειδή οι διάφοροι τομείς της πραγματικότητας αποτελούν στο σύνολό τους έναν αρμονικό κόσμο, έτσι και το σύνολο των θεοτήτων αποτελεί ένα συγκρότημα αρμονικά λειτουργικό. Η προσωπικότητα ενός πολυθεϊστικού θεού φανερώνεται με τους επόμενους τρόπους: με ένα εμφαντικό όνομα, που συνοδεύεται και διευρύνεται από λατρευτικές ιδιότητες, οι οποίες καθορίζουν τις διαφορετικές όψεις του· με τον ανθρωπομορφισμό που, αποδίδοντάς του ανθρώπινα χαρακτηριστικά, δημιουργεί από μια θεία ιδέα ένα αληθινό πρόσωπο· με τον μύθο, που καθορίζει τα χαρακτηριστικά και τους τρόπους δράσης ενός θεού (κατά συνέπεια και τη σφαίρα της), τις σχέσεις (και τη συγγένεια) που έχει με τους άλλους θεούς· και με τη λατρεία που παίρνει διαφορετικές όψεις ανάλογα με το θεό στον οποίο αυτή στρέφεται καθώς και με τον τόπο και χρόνο λατρείας (ναοί και γιορτές) που καθορίζονται σε αντιστοιχία με τα όρια της θεϊκής δράσης. Εκτός από τις θεότητες, ο π. γνωρίζει επίσης και άλλα όντα στα οποία αποδίδει λατρεία (πνεύματα, νεκροί, πρόγονοι κλπ.), αλλά όλα τείνουν να λάβουν τάξη θεότητας. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι οπουδήποτε ισχύει η π., οι θεοί εμφανίζονται ως οι πιο ζωηρές μορφές του εξωανθρώπινου, ακόμα και ως τυπικές μορφές, στις οποίες μπορεί και πρέπει να αναχθεί όλη η φύση, θρησκευτικά ερμηνευμένη. Η ικανότητα αυτή να επιβάλλονται σε κάθε προθεϊστική μορφή είχε ως αποτέλεσμα να διαδοθεί ο π. σε ολόκληρο τον κόσμο ως σύστημα, αλλά όχι αναγκαία και ως περιεχόμενο: αυτό που επιβάλλεται δεν είναι οι διάφορες θείες μορφές που συνδέονται με διαφορετικές εμπειρίες από λαό σε λαό, αλλά ο τρόπος με τον οποίο προσωποποιούνται με τη μορφή θεών οι διαφορετικές και ιδιαίτερες εμπειρίες της πραγματικότητας. Όλα αυτά κάνουν παραδεκτή την υπόθεση ότι ο π. εμφανίστηκε στον κόσμο μια μόνο φορά και διαδόθηκε ύστερα στις πιο διαφορετικές και απομακρυσμένες περιοχές. Επιχειρήματα ιστορικού χαρακτήρα ενισχύουν την υπόθεση αυτή και δέχονται τη Μεσοποταμία ως κέντρο της διάδοσης του πολυθεϊσμού. Ο π., εξαιτίας των χαρακτηριστικών του, πρέπει να διαμορφώθηκε σ’ ένα πολιτισμό ανώτερου τύπου. Και πράγματι, όλοι οι ιστορικοί π. αποτελούν τυπικές θρησκευτικές μορφές των ανωτέρων αρχαϊκών πολιτισμών. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις –μερικοί πρωτόγονοι λαοί της δυτικής ακτής της Αφρικής (Γουινέα) και της Πολυνησίας– εξηγούνται με την επίδραση ανώτερων γειτονικών πολιτισμών. Το πλήθος των διαφορετικών θεών προέρχεται από τις ιδιαίτερες απαιτήσεις ενός ανώτερου πολιτισμού, η κοινωνία του οποίου διαρθρώνεται σε πολλά στρώματα ή ομάδες, που διαφέρουν μεταξύ τους κατά τάξη και δραστηριότητα. Ένας θεός πολέμου π.χ. (στο πεδίο δράσης του οποίου αναπτύσσονται δηλαδή οι πολεμικές δραστηριότητες), διαφορετικός από ένα θεό κυνηγιού (το πεδίο δράσης του οποίου χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από το κυνήγι), δεν θα είχε νόημα σε μια κοινωνία πρωτόγονου τύπου όπου ο πολεμιστής είναι και κυνηγός. Το πλήθος λοιπόν των ενδιαφερόντων είναι εκείνο που δικαιολογεί το πλήθος των θεών, όπως η εναρμόνιση των διάφορων ενδιαφερόντων συνδέει σ’ ένα αρμονικό πάνθεο τους διάφορους θεούς. Και όπως η ανθρώπινη κοινωνία, ως οργανωμένη μορφή (μικρόκοσμος), καταλήγει να οργανώνει με το πνεύμα της, κατά κάποιο τρόπο, ολόκληρο το σύμπαν (μακρόκοσμος), έτσι και το πάνθεο καταλήγει να αντιπροσωπεύει και να περιλαμβάνει στις θείες μορφές του ολόκληρο τον κόσμο. Ο ανώτερος πολιτισμός, στον οποίο οφείλεται η πρώτη πολυθεϊστική διαμόρφωση, είναι πιθανότατα ο πολιτισμός των Σουμερίων (3η χιλιετία π.Χ.). Οι σημιτικοί λαοί της Μεσοποταμίας (Ασσυροβαβυλώνιοι), που κληρονόμησαν τον σουμερικό π., τον διάδωσαν στους βόρειους Σημίτες και στην Αίγυπτο. Κατά την επόμενη χιλιετία το πολυθεϊστικό σύστημα έφτασε από τη μια μεριά στην Ινδία και από την άλλη στη Μικρά Ασία, απ’ όπου διαδόθηκε στην Ελλάδα. Το σύστημα έφτασε κατόπιν στην Ιταλία και στη Ρώμη· αργότερα, μέσω των Ρωμαίων, έφτασε στους κελτικούς και γερμανικούς λαούς. Στην Ανατολή, όπου έχει διαπιστωθεί μια ευρεία διάδοση πολιτιστικών μορφών που εκτείνεται έως την Άπω Ανατολή, την Ωκεανία και την αμερικανική ήπειρο, ο π. έδωσε μορφή στην ινδονησιακή, ιαπωνική, πολυνησιακή θρησκεία και στις θρησκείες των μεγάλων πολιτισμών της προκολομβιανής Αμερικής. Ο π. συνδεδεμένος με τους αρχαιότερους ανώτερους πολιτισμούς, εξαφανίστηκε γενικά μαζί τους. Σήμερα επιζεί –εκτός από τους πρωτόγονους που αναφέραμε– μόνο στην Ινδία (ινδουισμός) και στην Ιαπωνία (σιντοϊσμός). Και στις δύο περιπτώσεις όμως δεν πρόκειται για τις αρχικές μορφές, αλλά για μεταμορφώσεις των αρχαϊκών πολυθεϊσμών ύστερα από ιδιαίτερα ιστορικά γεγονότα. Ο π. είναι από τη φύση του στενά εθνικός, δηλαδή προέρχεται και αναπτύσσεται κατά τον τρόπο ζωής και την πορεία ενός ορισμένου λαού: επαναστάσεις πολιτικοκοινωνικής φύσης, κατάρρευση εθνικών κρατών και άλλοι τέτοιοι λόγοι συντελούν στην εξαφάνιση του π., που δεν μπορεί να επιζήσει του συστήματος που τον γέννησε. Στον παλαιό π. επιβάλλεται τότε ένας καινούργιος ή, όπως συμβαίνει γενικά, επιβάλλονται υπερεθνικές θρησκείες, που δεν είναι συνδεδεμένες με κανένα ιδιαίτερο έθνος ή κράτος. Άγαλμα της Αφροδίτης, εξαιρετικής κομψότητας, έργο άγνωστου γλύπτη (Μουσείου Λούβρου, Παρίσι). Ο ναός, ο λεγόμενος «της Εστίας» στη Ρώμη: με το ασυνήθιστο κυκλικό σχήμα του καθόριζε κοσμικά, σαν Γη ή Κόσμο, τη θεότητα. Ο ναός του Δία στην αρχαία Ταρακίνα, στην Ιταλία διακρίνεται για την επιβλητικότητα του. Ο θεός Ώρος, που εικονίζεται σχεδόν πάντοτε με κεφάλι γερακιού. Το γλυπτό αυτό κοσμεί το ναό της Ίσιδας, που βρίσκεται στο μικρό νησί του Νείλου Φιλαί, στην περιοχή της αρχαίας Συήνης, στο σημερινό Ασουάν. Ο πολυθεϊσμός εμφανίστηκε στη Μεσοποταμία. Στη φιάλη αυτή της 4ης χιλιετίας εικονίζεται η «Πότνια θηρών», όπως την ονόμασαν οι μεταγενέστεροι.